Eksperimenti i Burgut të Stanfordit: Kur Pushteti Kthehet në Abuzim dhe Njeriu Humbet Humanizmin

Eksperimenti i Burgut të Stanfordit, i zhvilluar në vitin 1971 nga psikologu amerikan Philip Zimbardo, mbetet një nga studimet më të famshme dhe më të debatueshme në fushën e psikologjisë sociale. Qëllimi i eksperimentit ishte të analizonte sesi rolet dhe kushtet e caktuara mund të ndikojnë në sjelljen njerëzore, veçanërisht në raportin midis autoritetit dhe nënshtrimit. Rezultatet e tij nxorën në pah një anë të errët të natyrës njerëzore dhe ndihmuan në të kuptuarit e mënyrës sesi rrethanat mund të formësojnë sjelljen individuale.

Konteksti dhe Zhvillimi i Eksperimentit

Eksperimenti u zhvillua në bodrumin e Departamentit të Psikologjisë në Universitetin Stanford, i cili u transformua në një burg të improvizuar. Nga një grup vullnetarësh, 24 studentë të zgjedhur u ndanë rastësisht në dy grupe: rojet dhe të burgosurit. Ata që u zgjodhën si të burgosur u arrestuan në shtëpitë e tyre nga policia e vërtetë, për t’i dhënë eksperimentit një ndjenjë realiteti, dhe më pas u dërguan në ambientin e burgut të improvizuar.

Rojet u pajisën me uniforma, syze të errëta dhe shkopinj gome, ndërsa të burgosurit u veshën me tunika dhe u referoheshin vetëm me numra në vend të emrave të tyre. Udhëzimi i vetëm që rojet morën nga Zimbardo ishte të ruanin rendin dhe të kontrollonin të burgosurit, por pa përdorur dhunë fizike.

Përshkallëzimi i Sjelljeve Abuzive

Për habinë e të gjithëve, përfshirë vetë Zimbardon, brenda vetëm disa ditësh situata u përshkallëzua në mënyrë alarmante. Rojet filluan të zhvillonin sjellje gjithnjë e më abuzive dhe të turpshme ndaj të burgosurve, duke përdorur forma të ndryshme të poshtërimit psikologjik si:

Nga ana tjetër, të burgosurit u bënë gjithnjë e më të nënshtruar dhe të dëshpëruar. Disa filluan të shfaqnin simptoma të ankthit dhe depresionit, dhe një prej tyre u largua nga eksperimenti pas vetëm 36 orësh për shkak të tronditjes psikologjike.

Përfundimi i Parakohshëm i Eksperimentit

Fillimisht, Zimbardo kishte planifikuar që eksperimenti të zgjaste dy javë, por për shkak të përshkallëzimit të situatës dhe ndikimit të rëndë psikologjik te pjesëmarrësit, ai e ndaloi pas vetëm gjashtë ditësh. Një nga arsyet kryesore për ndalimin ishte ndërhyrja e psikologes Christina Maslach, e cila, duke parë trajtimin çnjerëzor të të burgosurve, e vuri në dyshim etikën e eksperimentit dhe bindi Zimbardon ta ndërpriste atë menjëherë.

Mësimet dhe Kritikat mbi Eksperimentin

Eksperimenti i Burgut të Stanfordit u bë një shembull i fuqishëm mbi mënyrën sesi konteksti dhe rolet sociale mund të ndikojnë në sjelljen njerëzore. Ai tregoi se edhe individë normalë, kur vendosen në pozita pushteti dhe anonimiteti, mund të shfaqin sjellje të dhunshme dhe shtypëse.

Megjithatë, ky eksperiment ka hasur gjithashtu kritika të shumta:

  • Etika: Mungesa e mbrojtjes së pjesëmarrësve dhe ndikimi i rëndë psikologjik mbi ta ka bërë që ky eksperiment të cilësohet si jomoral dhe joetik.

  • Ndikimi i Zimbardos: Kritikët kanë argumentuar se Zimbardo nuk u soll si një studiues objektiv, por si një pjesë e eksperimentit, duke lejuar sjelljet abuzive të përshkallëzoheshin.

  • Riprodhimi i rezultateve: Eksperimente të ngjashme nuk kanë arritur të riprodhojnë të njëjtat përfundime, duke ngritur dyshime mbi vërtetësinë dhe ndikimin e manipulimeve psikologjike nga ana e eksperimentuesve.

 

Pavarësisht kritikave, Eksperimenti i Burgut të Stanfordit mbetet një nga studimet më të njohura në psikologjinë sociale dhe është përdorur për të kuptuar sjelljen e njerëzve në situata ekstreme, veçanërisht në mjedise të tilla si burgjet, ushtria dhe kontekste të tjera ku ekziston një hierarki e rreptë. Ai na kujton se situatat dhe rregullat e jashtme mund të ndikojnë thellësisht në sjelljen dhe moralin tonë, shpesh më shumë sesa mund ta imagjinojmë.