Në të drejtën romake, uzufrukti dhe uzukapioni ( parashkrim fitues) ishin dy institucione thelbësore për rregullimin e posedimit dhe përdorimit të pasurive. Këto mjete jo vetëm që favorizonin stabilitetin e pronësisë, por gjithashtu kishin një funksion të rëndësishëm shoqëror: lejonin gratë të kishin akses në pasuritë e trashëguara në një sistem juridik që formalisht i përjashtonte ato nga trashëgimia e drejtpërdrejtë. Në këtë artikull, do të analizojmë kuptimin dhe evolucionin e këtyre institucioneve, si dhe përdorimin e tyre në kontekstin e legjislacionit bashkëkohor shqiptar.

Uzufrukti në të Drejtën Romake

Uzufrukti (usus + fructus, domethënë “përdorim dhe shfrytëzim i frutave”) ishte një e drejtë reale që i jepte një personi posedimin dhe të drejtën për të përfituar nga frutat e një pasurie që i përkiste dikujt tjetër, pa pasur mundësinë për ta disponuar atë në mënyrë përfundimtare. Kjo e drejtë ishte e përkohshme dhe mbaronte me vdekjen e uzufruktarit ose me skadimin e afatit të caktuar.

Në kontekstin e trashëgimisë, uzufrukti u bë një zgjidhje efektive për të lejuar gratë e veja të shfrytëzonin pasurinë e bashkëshortit pa e trashëguar atë formalisht. Duke qenë se e drejta romake ndiqte parimin e agnatio (që favorizonte pasardhësit meshkuj), gratë shpesh përjashtoheshin nga trashëgimia e drejtpërdrejtë. Megjithatë, përmes uzufruktit, ato mund të vazhdonin të jetonin në shtëpinë e bashkëshortit dhe të përfitonin nga pasuritë e tij, pa u kaluar ato automatikisht trashëgimtarëve meshkuj.

Parashkrimi fitues (uzukapion) në të Drejtën Romake

Parashkrimi fitues (uzukapion) (usucapio) ishte një mekanizëm për fitimin e pronësisë bazuar në posedimin e vazhdueshëm dhe të pandërprerë të një pasurie për një periudhë të caktuar. Në të drejtën romake, kjo periudhë ishte një vit për pasuritë e luajtshme dhe dy vjet për ato të paluajtshme. Ky koncept bazohej në idenë se posedimi i gjatë dhe i pakundërshtuar krijonte një titull të ligjshëm të pronësisë.

Parashkrimi fitues (uzukapion) u bë një mjet i rëndësishëm për të garantuar aksesin e grave në pronësi. Në veçanti:

• Nëse një grua merrte një pasuri si dhuratë nga bashkëshorti dhe e posedonte atë pa ndërprerje, ajo mund të fitonte pronësinë e plotë përmes uzukapionit.
• Në martesat pa manus (ku gruaja mbetej nën autoritetin e familjes së saj), bashkëjetesa e gjatë me bashkëshortin mund të çonte në fitimin e pronësisë mbi pasuritë e përbashkëta.

Parashkrimi fitues (uzukapion) përdorej gjithashtu për të transferuar pasuri tek gratë pa shkelur normat e trashëgimisë, të cilat mund t’i kishin penguar ato të merrnin pasuri në mënyrë të drejtpërdrejtë.

Roli i Uzufruktit dhe Uzukapionit në Kapërcimin e Kufizimeve Ligjore

Të dy këto institucione përfaqësuan një lloj zgjidhjeje ligjore për të anashkaluar kufizimet e së drejtës trashëgimore romake. Meqenëse gratë nuk mund të trashëgonin lirshëm, uzufrukti dhe uzukapioni u garantonin atyre të paktën një kontroll mbi pasuritë dhe një pavarësi ekonomike të pjesshme.

Me kalimin e kohës dhe evolucionin e të drejtës romake gjatë periudhës perandorake, u zhvilluan rregulla të reja që u njihnin grave më shumë të drejta trashëgimore, veçanërisht përmes testamenteve dhe dispozitave të veçanta.

Uzufrukti dhe Parashkrimi fitues (uzukapion) në të Drejtën Shqiptare Bashkëkohore

Këto dy institucione vazhdojnë të ekzistojnë edhe sot në shumë legjislacione moderne, përfshirë atë shqiptare.

• Uzufrukti: Uzufrukti rregullohet nga Kodi Civil i Shqipërisë, (nenet 225 deri në 234) i cili parashikon zbatimin e tij në mënyrë të ngjashme me të drejtën romake. Për shembull, gratë e veja mund të marrin të drejtën e uzufruktit mbi pasuritë e trashëguara nga bashkëshortët e tyre, duke u garantuar një mbrojtje ekonomike.

Parashkrimi fitues (uzukapion): Edhe uzukapioni është i rregulluar nga ligji shqiptar, (në nenet 168 deri në 171 të Kodit Civil) si një mënyrë për të fituar pronësinë përmes posedimit të vazhdueshëm për një periudhë të caktuar (zakonisht 10-20 vjet, varësisht nga rasti). Ky mekanizëm përdoret për të rregulluar situatat e posedimit të gjatë dhe të pandërprerë.

Uzufrukti dhe uzukapioni, të lindura në të drejtën romake si mjete për menaxhimin e posedimit dhe trashëgimisë së pasurive, kanë pasur një ndikim të rëndësishëm në statusin e grave, duke u mundësuar atyre përfitime ekonomike nga pasuritë e trashëguara, pavarësisht kufizimeve ligjore. Sot, këto institucione vazhdojnë të ekzistojnë dhe të luajnë një rol të rëndësishëm në jurisprudencën moderne, përfshirë atë shqiptare, ku ato përdoren për të garantuar stabilitetin në marrëdhëniet pronësore dhe trashëgimore.